शेतकऱ्यांसाठी पिकांचे अवशेष विघटनाचे स्वस्त व प्रभावी साधन पुसा डिकंपोजर

शुभम आ. काकड, मो. नं. ९०४९७०११६५ आचार्य पदवी विद्यार्थी वनस्पती रोगशास्त्र विभाग, डॉ.पंजाबराव देशमुख कृषि विद्यापीठ अकोला

डॉ. श्रीकांत बा. ब्राम्हणकर, प्राध्यापक, वनस्पती रोगशास्त्र विभाग, डॉ.पंजाबराव देशमुख कृषि विद्यापीठ अकोला

योगेश कृ. निरगुडे, आचार्य पदवी विद्यार्थी वनस्पती रोगशास्त्र शिक्षण विभाग, डॉ.पंजाबराव देशमुख कृषि विद्यापीठ अकोला

परिचय:

जगभरात दरवर्षी अंदाजे 3.8 अब्ज टन पीकाचे अवशेष तयार होतात. हे अवशेष पुनरुत्पादनासाठी जमिनीत परत देता येतात, जे मातीची भौतिक, रासायनिक आणि जैविक गुणधर्म सुधारण्यासाठी एक महत्त्वाचा स्त्रोत ठरतात. पीकांच्या अवशेषांमधील पोषकतत्त्वे: पीकांच्या अवशेषांमध्ये सेंद्रिय कार्बन व्यतिरिक्त, प्रति टन कोरड्या पदार्थामध्ये अंदाजे 3.0 ते 8.2 किलो नायट्रोजन, 0.2 ते 0.6 किलो फॉस्फरस, आणि 7.2 ते 23.3 किलो पोटॅशियम असते. परंतु बऱ्याचश्या भागात हे मूल्यवान पिकाचे अवशेष जाळले जातात.

पिक अवशेष जाळणे म्हणजे पिकाच्या कापणीनंतर शिल्लक राहिलेला काडीकचरा, म्हणजेच धान, गहू इत्यादींचा काडीकचरा जाळून शेत तयार करण्याची प्रक्रिया. प्रामुख्याने पंजाब, हरियाणा, उत्तर प्रदेशात, तसेच सप्टेंबर अखेरीस ते नोव्हेंबर दरम्यान या पद्धतीचा उपयोग केला जातो. ही प्रक्रिया महाराष्ट्र (विदर्भातही) काही प्रमाणात आढळते, विशेषतः संयुक्त कापणी तंत्राचा (हारवेस्टरचा) वापर केल्यास तीथे अवशेष शिल्लक राहतात.

पिकांचे अवशेष मातीत परत देण्याचे महत्त्व:

पिक अवशेष जमिनीत परत देणे पोषकतत्त्वांचे पुनरुत्पादन करण्यासाठी, मातीची सुपीकता वाढवण्यासाठी, तसेच जमिनीत सेंद्रिय कार्बनची पातळी टिकवून ठेवण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
पिक अवशेषांमध्ये सेंद्रिय स्वरूपातील पोषकतत्त्वे जसे नायट्रोजन (N) आणि फॉस्फरस (P) मोठ्या प्रमाणात असतात. मात्र, ही पोषकतत्त्वे तात्काळ उपलब्ध होत नसतात कारण ती विघटन प्रक्रियेमधून जावी लागतात.

पिकांचे अवशेष विघटनावर परिणाम करणारे घटक हे त्यांच्यामधील विघटन घटकाचे प्रमाण आणि गुणवत्ता यावर अवलंबून असते. योग्य प्रकारच्या विघटन प्रक्रियेने या अवशेषांचे खतामध्ये रूपांतर होऊन जमिनीत पोषकतत्त्वांचे प्रमाण वाढते.

पिकांचे अवशेष जाळल्याने होणारे दुषपरिणाम:

प्रदूषण:

पिक अवशेष जाळल्याने वायुमंडळात मोठ्या प्रमाणावर मिथेन (CH4), कार्बन मोनॉक्साइड (CO), व्होलटाइल ऑर्गेनिक कंपाउंड (VOC) आणि कार्सिनोजेनिक पॉलीसायक्लिक अरोमॅटिक हायड्रोकार्बन्स यांसारख्या विषारी वायूंचे उत्सर्जन होते. परिणामी, हवामान दाट धुक्याने आच्छादित होते व मानवी आरोग्यावर हानिकारक परिणाम होतो.

मातीची सुपीकता कमी होते:

अवशेष जाळल्यामुळे जमिनीतील पोषकतत्त्वे नष्ट होतात.

उष्णतेचा परिणाम:

अवशेष जाळल्यामुळे निर्माण होणारी उष्णता जमिनीत शिरून जमीन ओलसरपणा आणि फायदेशीर जिवाणूंना नष्ट करते.

पिकांचे अवशेष जाळने टाळण्यासाठी पर्याय:

खालील पद्धती चा अवलंब करून पिकांचे अवशेष जाळण्यापासून टाळू शकतो.

जागेवर (इन-सीतू) उपाय: उदाहरणार्थ, झिरो टिलर मशिनचा वापर किंवा बायोडीकंपोजरचा उपयोग करून पीक अवशेषांचे व्यवस्थापन.
स्थानबाह्य (एक्स-सीतू) उपाय: उदाहरणार्थ, गवताचा चारा म्हणून वापर.
तंत्रज्ञानाचा उपयोग: उदा. टर्बो हॅपी सीडर मशिनचा उपयोग, ज्यामुळे अवशेष उपटून काढणे व त्याच वेळी बियाणे पेरणे शक्य होते.

बायोडीकंपोजर म्हणजे काय?

बायोडीकंपोजर हे एक मिश्रण आहे, ज्यामध्ये बुरशी, जीवाणू व विविध एंझाईम्सचा (उत्प्रेरक) समावेश असतो. हे अवशेषांचे विघटन करून मातीला समृद्ध करतात.

उदाहरणे:

बॅक्टेरिया: बॅसिलस, क्लोस्ट्रीडियम, इ.
बुरशी: मशरूम, यीस्ट.
पुसा-बायोडीकंपोजर: हा एक द्रवयोग्य उपाय आहे, जो अवशेष मऊ करून मातीशी मिसळण्यासाठी सक्षम करतो व त्याचे कंपोस्टमध्ये रूपांतरित करतो.

पुसा-बायोडीकंपोजर

पुसा डिकंपोजरमधील बुरशीचे प्रकार:

या मध्ये विविध प्रकारच्या बुरशींचा समावेश असतो, उदा. अॅसपरजीलस निडूलांस, अॅसपरजीलस अवामोरी, फॅनेरोकायटि क्रायसोसपोरीयम, ट्रायकोडर्मा विरीडी.

शेतकऱ्यांना गहूच्या काडीकचऱ्याचे जलद व प्रभावी विघटन करण्यासाठी पुसा डिकंपोजर नावाचे जैविक समाधान उपयुक्त ठरू शकते. हे डिकंपोजर बुरशीने युक्त असून काडीकचऱ्याचे खतात रूपांतर करण्याची प्रक्रिया वेगवान करते व जमिनीची सुपीकता वाढवते.

पुसा डिकंपोजर म्हणजे काय?

हे एक बुरशी-आधारित द्रावण आहे, जे गहू व इतर पीके जसे की ऊस, तांदूळ, मका यांचे अवशेष विघटित करून खतामध्ये रूपांतर करण्यासाठी मदत करते. हे कमी खर्चिक व पर्यावरणपूरक उपाय आहे, जो पीक अवशेष जाळण्याच्या पर्यायास बदलून टाकतो. डिकंपोजरमधील बुरशी सेल्यूलोज, लिग्निन आणि इतर संयुगांचे विघटन करण्यासाठी एंझाईम्स तयार करते.

पुसा डिकंपोजर कसे वापरायचे?

तयारी: बुरशीयुक्त डिकंपोजर कॅप्सूल, गूळ व हरभऱ्याच्या पिठाचा उपयोग करून 8-10 दिवसांचा किण्वन द्रावण तयार करता येतो.
फवारणी: तयार झालेले द्रावण पीक अवशेषांवर फवारणी करणे आवश्यक आहे.
विघटन: फवारणी केलेले द्रावण काडीकचऱ्याचे 20 दिवसांत विघटन करून त्याचे खतात रूपांतर करते.

पुसा डिकंपोजरचे फायदे:

मातीची सुपीकता सुधारते: जैव डिकंपोजरचा उपयोग केल्याने मातीची सुपीकता वाढते आणि त्यामुळे उत्पादन क्षमतेत सुधारणा होते. परिणामी, शेतकऱ्यांना चांगल्या पिकांचा लाभ मिळतो.
खताचा पर्याय: पीक अवशेष खत व कंपोस्ट म्हणून शेतात पसरवता येतात, ज्यामुळे वेगळ्या खतावर खर्च कमी होतो. हा थेट आर्थिक बचतीचा फायदा शेतकऱ्यांना मिळतो.
मातीचा समृद्धपणा टिकतो: पीक अवशेष जाळण्यामुळे मातीतील पोषक घटक आणि उपयुक्त जिवाणू नष्ट होतात, तसेच जमिनीतील बुरशीचे प्रमाण कमी होते. जैव डिकंपोजर वापरण्यामुळे ही समस्या टाळता येते.
पर्यावरणपूरक पर्याय: जैव डिकंपोजर हा पीक अवशेष जाळण्याला एक पर्यावरणस्नेही आणि कमी खर्चिक पर्याय आहे. त्यामुळे हवामान प्रदूषण टाळणे शक्य होते.
स्वच्छ भारत अभियानाशी योगदान: जैव डिकंपोजरचा उपयोग हा स्वच्छ भारत अभियानाच्या उद्दिष्टांना साध्य करण्यासाठी सक्रिय प्रयत्न म्हणून पाहिला जातो.
पीक अवशेष जाळणे कमी होते: काडीकचऱ्याचा विघटन करण्याचा पर्याय दिल्याने प्रदूषणावर नियंत्रण मिळते.
जलद विघटन: शेत त्वरित पुढील पिकासाठी तयार होण्यास मदत होते.