जिरेनियम ऑईल: सुगंधी शेतीचा सुवर्ण मार्ग

जिरेनियम बद्दल सर्वसाधारण माहिती

जिरेनियम (Geranium, वैज्ञानिक नाव: Pelargonium graveolens) ही एक सुगंधी वनस्पती आहे जी तिच्या सौम्य, गुलाबासारख्या सुगंधासाठी प्रसिद्ध आहे. ही वनस्पती मूळची दक्षिण आफ्रिकेतून आली असली तरी आता भारतासह जगभरात तिची लागवड केली जाते. महाराष्ट्रात, विशेषतः सातारा, सांगली, कोल्हापूर, नाशिक आणि पुणे या जिल्ह्यांमध्ये जिरेनियमच्या शेतीला चालना मिळत आहे. जिरेनियमच्या पानांपासून आणि देठांपासून आवश्यक तेल (Essential Oil) काढले जाते, जे सौंदर्यप्रसाधने, अत्तर, साबण, मेणबत्त्या आणि औषधी उत्पादनांमध्ये वापरले जाते. या पिकाची लागवड सेंद्रिय खतांवर अवलंबून असते आणि रासायनिक खतांची गरज फारच कमी असते. जिरेनियमची लागवड वर्षभर करता येते आणि एकदा लागवड केल्यानंतर साधारण तीन वर्षे उत्पादन मिळते. हे पीक कमी पाण्यावर आणि कोणत्याही प्रकारच्या जमिनीत वाढू शकते, ज्यामुळे ते पडीक जमिनीवरही फायदेशीर ठरते. याशिवाय, जनावरांपासून या पिकाला धोका नसतो, कारण जनावरे जिरेनियम खात नाहीत.

जिरेनियम लागवडीसाठी लागणारी जमीन आणि हवामान

जिरेनियमची लागवड कोणत्याही प्रकारच्या जमिनीत करता येते, परंतु चांगल्या निचऱ्याची, मध्यम काळी किंवा वालुकामय चिकणमाती जमीन सर्वोत्तम मानली जाते. जमिनीचा pH 6 ते 7.5 दरम्यान असावा. महाराष्ट्रातील उष्ण आणि समशीतोष्ण हवामान जिरेनियमच्या वाढीसाठी अनुकूल आहे. या पिकाला 20 ते 30 अंश सेल्सियस तापमान योग्य असते, तर पावसाळ्यात बुरशीजन्य रोग टाळण्यासाठी पाण्याचा निचरा चांगला असावा. लागवडीपूर्वी जमीन नांगरून, 5 ते 6 ट्रॉली शेणखत किंवा कंपोस्ट खत प्रति एकर टाकावे. जिरेनियमची लागवड रोपांद्वारे केली जाते, आणि एका एकरसाठी साधारण 8,000 ते 10,000 रोपांची आवश्यकता असते. रोपे 60 सेमी x 60 सेमी अंतरावर लावावीत, जेणेकरून वनस्पतीला पुरेशी जागा आणि सूर्यप्रकाश मिळेल.

जेरॅनियमची वैशिष्ट्ये:

शास्त्रीय नाव: Pelargonium graveolens
कुळ: Geraniaceae
प्रकार: बहुवर्षीय झुडूप (3-4 वर्षे उत्पादनक्षम)
उंची: 60 ते 120 से.मी.
हवामान: समशीतोष्ण व थोडकं थंड हवामान उपयुक्त
सुगंध: गुलाबासारखा, हलका

जेरॅनियमची लागवड – पायरी पायरीने माहिती:

1. हवामान व जमिनीची गरज:

हवामान: जेरॅनियमसाठी कोरडे व उष्ण-थंड हवामान (15°C ते 25°C) उत्तम.
जमीन: सेंद्रिय पदार्थयुक्त, उत्तम निचऱ्याची दोमट किंवा हलकी वालुकामय जमीन (pH – 6 ते 7.5)

2. जमीन तयारी:

एक खोल नांगरून चांगली भुसभुशीत जमीन करावी.
शेणखत (10-15 टन/हे.) घालून जमीन समृद्ध करावी.
ओळींतून लागवड करण्यासाठी 60 x 45 से.मी. अंतर ठेवावे.

3. लागवड:

जेरॅनियमची लागवड बीयांपासून न करता काट्यांपासून (cuttings) केली जाते.
एक हेक्टरसाठी 35,000 ते 40,000 रोपे लागतात.
काटे लावणीनंतर 1-2 आठवड्यात रोपे सक्रिय होतात.

4. खत व्यवस्थापन:

सेंद्रिय खत: शेणखत, कंपोस्ट, वर्मी कंपोस्टचा वापर करा.
जैविक खते: नायट्रोजन – फॉस्फरस – पोटॅश वापर शक्यतो सेंद्रिय पद्धतीने करावा.
जिवाणू खत: Azospirillum, Phosphobacteria वापरणे फायदेशीर.

5. पाणी व्यवस्थापन:

लागवडीनंतर 7-10 दिवस नियमित हलके पाणी द्यावे.
नंतर जमिनीनुसार 10-15 दिवसांनी पाणी.
ठिबक सिंचन वापरल्यास उत्पन्नात वाढ.

6. कीड व रोग नियंत्रण:

मुख्यतः पानांवरील बुरशी, झाडे वाळणे असे रोग दिसतात.
नैसर्गिक उपाय: दशपर्णी अर्क, गोमूत्र अर्क, नीम अर्क यांची फवारणी.

जिरेनियमची कापणी आणि उत्पादन प्रक्रिया

जिरेनियमची पहिली कापणी लागवडीनंतर 4 ते 5 महिन्यांनी करता येते. त्यानंतर वर्षातून तीन वेळा कापणी करता येते. कापणी सकाळी किंवा संध्याकाळी करावी, जेव्हा पानांमधील तेलाचे प्रमाण जास्त असते. कापणीनंतर पाने आणि देठ त्वरित प्रक्रिया केंद्रात पाठवावेत, जेणेकरून तेलाची गुणवत्ता टिकून राहील. एका एकरातून साधारण 20 ते 25 किलो तेल मिळते, आणि प्रति किलो तेलाची किंमत 8,000 ते 12,000 रुपये असते. यामुळे एका एकरातून 1.5 ते 3 लाख रुपये उत्पन्न मिळू शकते. कापणीनंतर उरलेल्या पालापाचोळ्यापासून सेंद्रिय खत तयार करता येते, जे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न देऊ शकते.

जेरॅनियम शेतीचा खर्च व नफा (हेक्टरमागे अंदाजे):

तपशील	खर्च (₹)
जमीन तयारी व खत	₹15,000
रोपांची खरेदी	₹30,000 – ₹40,000
सिंचन व मशागत	₹10,000
मजुरी व औषधे	₹10,000
स्टीम डिस्टिलेशन सुविधा (भाडे / स्वतःचे)	₹15,000
एकूण खर्च	₹80,000 – ₹90,000

उत्पन्न: प्रति हेक्टर 12 ते 15 किलो तेल मिळते. तेलाची दर सध्या ₹9,000 ते ₹12,000/किलो (मार्केटनुसार बदलतात)

नफा: ₹1.2 ते ₹1.5 लाख दरवर्षी (खर्च व बाजारभावानुसार फरक)

प्रक्रिया युनिट (प्लॉट) उभारण्याचा खर्च

जिरेनियम ऑईल काढण्यासाठी प्रक्रिया युनिट उभारण्याचा खर्च खालीलप्रमाणे आहे:

डिस्टिलेशन युनिट: साधारण 1 ते 2 लाख रुपये (क्षमतेनुसार).
पाणी आणि वीज पुरवठा: 20,000 ते 30,000 रुपये.
मजुरी आणि देखभाल: प्रति वर्ष 50,000 रुपये.
इतर उपकरणे: (भांडी, गाळणी यंत्रे) 20,000 रुपये. एकूण खर्च सुमारे 2.5 ते 3 लाख रुपये येतो. हा खर्च एकदाच येतो, आणि युनिट 10 ते 15 वर्षे वापरता येते. स्थानिक शेतकरी गट किंवा सहकारी संस्थांच्या मदतीने हा खर्च कमी करता येऊ शकतो.

महाराष्ट्रातील बाजारपेठ

जिरेनियम ऑईलची मागणी सौंदर्यप्रसाधन आणि अत्तर उद्योगात मोठ्या प्रमाणात आहे. महाराष्ट्रात खालील ठिकाणी जिरेनियम ऑईलला चांगली बाजारपेठ उपलब्ध आहे:

मुंबई: येथील सौंदर्यप्रसाधन कंपन्या आणि अत्तर उत्पादक थेट शेतकऱ्यांकडून तेल खरेदी करतात.
पुणे: पुण्यातील हर्बल उत्पादन कंपन्या आणि स्थानिक बाजारात जिरेनियम ऑईलला मागणी आहे.
सातारा आणि सांगली: या जिल्ह्यांमध्ये करार शेतीद्वारे कंपन्या थेट शेतकऱ्यांशी संपर्क साधतात.
नाशिक: नाशिकमधील औषधी वनस्पती बाजारात जिरेनियम ऑईल विकले जाते. याशिवाय, काही शेतकरी ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मद्वारे (उदा., Amazon, IndiaMART) थेट ग्राहकांना तेल विकतात. आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही जिरेनियम ऑईलला मागणी आहे, विशेषतः युरोप आणि अमेरिकेत

जिरेनियम शेतीचे फायदे

कमी खर्च, जास्त नफा: इतर पिकांच्या तुलनेत लागवडीचा खर्च कमी आणि उत्पन्न जास्त.
वर्षभर लागवड: जिरेनियमची लागवड कोणत्याही हंगामात करता येते.
आंतरपिकाची शक्यता: शेवगा किंवा इतर पिकांसह लागवड करून अतिरिक्त उत्पन्न.
पर्यावरणपूरक: सेंद्रिय खतांचा वापर आणि रासायनिक खतांची कमी गरज.
स्थिर बाजारपेठ: सौंदर्यप्रसाधन उद्योगात सतत मागणी.

आव्हाने आणि उपाय

बुरशीजन्य रोग: पावसाळ्यात बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. यासाठी बुरशीनाशकांचा वापर आणि चांगला निचरा आवश्यक.
प्रक्रिया युनिटचा खर्च: लहान शेतकऱ्यांसाठी प्रक्रिया युनिट उभारणे अवघड असू शकते. यासाठी सहकारी संस्था किंवा सरकारी अनुदानाचा लाभ घ्यावा.
जागरूकतेचा अभाव: अनेक शेतकऱ्यांना जिरेनियम शेतीबद्दल माहिती नाही. कृषी विभाग आणि स्थानिक संस्थांनी याबाबत प्रबोधन करावे.