नैसर्गिक शेतीतील हंगामानुसार पीक नियोजन

नैसर्गिक शेतीमध्ये हंगामानुसार पीक नियोजन हे अत्यंत गरजेचे आहे कारण नैसर्गिक शेती ही रासायनिक मुक्त, पर्यावरणपूरक व शाश्वत शेती पद्धती आहे, जी निसर्गाच्या चक्राशी सुसंगत असते. योग्य पीक नियोजन केल्यास उत्पादनात सातत्य येते, जमिनीचे पोषण राखले जाते आणि शेतकऱ्याला आर्थिक फायदा होतो.

नैसर्गिक शेतीतील पीक नियोजनाचे उद्दिष्ट:

1. जमिनीचा पोत आणि सुपीकता कायम राखणे
2. पीक विविधता ठेवून जमिनीतील पोषणतत्त्वांची गरज पूर्ण करणे
3. एकाच जमिनीतून वर्षभर उत्पादन घेणे
4. नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य वापर करणे
5. शाश्वत उत्पन्न आणि पर्यावरणपूरक शेती करणे

जमिनीचे विश्लेषण करा:

• माती परीक्षण करून जमिनीतील पोषणतत्त्वे आणि pH जाणून घ्या.
• सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण लक्षात घेऊन सेंद्रिय खतांचा वापर नियोजित करा.

विदर्भसाठी नैसर्गिक शेतीतील हंगामानुसार पीक नियोजन

1.खरीप हंगाम (जून – ऑक्टोबर):
>मुख्य पीक पूरक/आंतरपीक नैसर्गिक फायदे.
>सोयाबीन तूर / भुईमूग नायट्रोजन स्थिरतेस मदत, मिश्र पीक.
>मका मूग / उडीद प्रथिनयुक्त पीक, माती सुधारते.
>बाजरी / ज्वारी मूग / सनई (हिरवळ खत) कोरडवाहू भागात उपयुक्त.
>कापूस (जैविक पद्धतीने) उडीद / तूर जमिनीचा पोत सुधारतो, कीड कमी होते.

टीप: पावसाळ्यापूर्वी ढेंचासारखी हिरवळीची पिके पेरून नांगरा – माती सेंद्रिय होते.

२. रब्बी हंगाम (नोव्हेंबर – फेब्रुवारी):
>मुख्य पीक पूरक पीक / भाजीपाला फायदे.
>हरभरा कोथिंबीर / पालक कमी पाणी लागणारे, नायट्रोजन वाढतो.
>गहू कांदा / लसूण सेंद्रिय पद्धतीने वाढ.
>मटार मेथी / गाजर भाजीपाला विक्रीस उपयोग.
>सरसो (मोहरी) पालक / मेथी कीड प्रतिबंध आणि जमीन समतोल राखणे.

टीप: जीवामृत व दशपर्णी अर्क फवारणीने कीड नियंत्रण करा.

३. उन्हाळी हंगाम (मार्च – मे):
>मुख्य पीक पूरक / आंतरपीक फायदे.
>भुईमूग टोमॅटो / वांगी कमी पाणी लागते.
>मका (उन्हाळी) कलिंगड / खरबूज उन्हाळी उत्पन्न.
>काकडी / भेंडी वेलवर्गीय भाज्या थेट विक्रीला चांगले.
>वांगी / कारली गवार / तोंडली बहुपीक संधी.

टीप: ठिबक सिंचन आणि मल्चिंग वापरल्यास माती ओलसर राहते व उत्पादन वाढते.

पीक नियोजन म्हणजे नैसर्गिक शेतीतील यशस्वी व्यवस्थापनाचे मर्म आहे. योग्य पीक फेरपालट, स्थानिक हवामानाला अनुरूप पिकांची निवड आणि नैसर्गिक घटकांचा योग्य वापर केल्यास शेतकऱ्याला चांगले उत्पादन आणि दीर्घकालीन माती आरोग्य मिळते.

नैसर्गिक शेतीत पीक नियोजन करताना लक्षात ठेवावयाच्या गोष्टी:

>स्थानिक हवामान व बाजारपेठेचा अभ्यास करा
>पाण्याचा पुरवठा किती उपलब्ध आहे ते बघा
>मिश्र पीक घेऊन कीड नियंत्रण नैसर्गिकरीत्या साधा
>सेंद्रिय खताचा योग्य वापर सुनिश्चित करा
>शेतीशेजारी झाडे, कुंपण यांचे नियोजन करा

नैसर्गिक पीक नियोजनाचे विशेष टिप्स:

>शेंगपाले पिके (उडीद, मूग, हरभरा): जमिनीत नायट्रोजन वाढवतात.
>मिश्र पीक / आंतरपीक: कीड नियंत्रण आणि उत्पादनवाढ.
>हिरवळ खत: जमीन सुपीक ठेवण्यासाठी खरीपात ढेंचा , गवार इ. लावा.
>मल्चिंग: उन्हाळ्यात मातीचे तापमान व ओलावा नियंत्रित राहतो.
>जैविक कीडनाशकांचे नियोजन: दशपर्णी अर्क, गोमूत्र अर्क वापरावा
>पीक फेरपालट ठरवून करा – सलग एकच पीक घेऊ नका.
>स्थानिक वाणांचा वापर करा – कमी संसाधनात जास्त उत्पादन.
>कीड नियंत्रणासाठी नैसर्गिक अर्क – दशपर्णी, गोमूत्र अर्क, नीम अर्क वापरा.

वरील माहिती ए. एम. तायडे सर (विषय विशेषज्ञ – कृषी विस्तार, कृषी विज्ञान केंद्र, घातखेड, जि. अमरावती) यांच्या मार्गदर्शनातून साकारलेली आहे. त्यांनी दिलेल्या प्रशिक्षणातून शेतकऱ्यांना नैसर्गिक शेतीची सखोल समज आणि योग्य दिशा मिळाली आहे. त्यांचे मार्गदर्शन शेतीत सकारात्मक बदल घडवण्यासाठी मोलाचे ठरले आहे.