“कमी दिवसांत अधिक उत्पादन देणारे फायदेशीर पीक – उन्हाळी उडीद!”

उन्हाळी हंगामात उडीद हे एक महत्त्वाचे डाळी वर्गीय पीक आहे. या पिकाची मागणी मोठ्या प्रमाणात असून, शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरते. उन्हाळी उडीद लागवडीसाठी योग्य हवामान, मातीची निवड, बियाण्यांचे व्यवस्थापन, खत आणि सिंचन नियोजन, तण व रोग व्यवस्थापन, उत्पादन आणि नफा यासंबंधी सखोल माहिती या लेखात दिली आहे.

उडीद (Black Gram) विषयी संक्षिप्त माहिती

🔹 शास्त्रीय नाव: Vigna mungo
🔹 कुल (Family): Fabaceae (Leguminosae)
🔹 उत्पत्ती: भारत
🔹 महत्त्व: डाळीच्या पीकांमध्ये महत्त्वाचे प्रथिनयुक्त पीक

महत्त्वाचे घटक:

🔸 प्रथिने: 24-26%
🔸 कर्बोदके: 50-60%
🔸 तंतूमय पदार्थ: 4-5%
🔸 खनिजे आणि जीवनसत्त्वे: कॅल्शियम, फॉस्फरस, लोह, जीवनसत्त्व ‘B’ समूह.

जमिनीची निवड आणि शेताची तयारी

उडीद पीक हलकी, मध्यम ते भारी जमिनीत यशस्वीरीत्या घेतले जाते. चांगला निचरा होणारी जमीन असल्यास अधिक उत्पादन मिळते. मृदाशास्त्रीय दृष्टीने, चोपण, गाळाची, काळी मृदा आणि वालुकामय जमीन अधिक चांगली मानली जाते. जमिनीचा pH 6.5 ते 7.5 दरम्यान असावा. अतिशय क्षारयुक्त किंवा पाणथळ जमीन टाळावी.

शेताची तयारी करताना सुरुवातीला खोल नांगरणी करून एकदा रोटावेटर किंवा वखर चालवावा. शेवटच्या नांगरणीवेळी प्रति एकर १०-१५ गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत टाकावे. यामुळे मृदेत सेंद्रिय घटक वाढतात आणि जमिनीची सुपीकता सुधारते.

मोकळ्या अवस्थेत तण निघावे म्हणून १५ दिवस शेत मोकळे ठेवावे व नंतर पेरणी करावी.

हवामान आणि पेरणीचा कालावधी – उन्हाळी उडीद

उन्हाळी उडीद कोरड्या व उष्ण हवामानात चांगल्या प्रकारे वाढतो. तापमान २५ ते ३५ अंश सेल्सियस दरम्यान असावे. यापेक्षा अधिक तापमान झाल्यास पिकाची वाढ कमी होते, तर कमी तापमान असल्यास उगवण उशिरा होते.

महाराष्ट्रात फेब्रुवारी ते एप्रिल महिन्यात उन्हाळी उडीदाची पेरणी केली जाते. या कालावधीत हवामान कोरडे आणि उबदार असल्याने पिकाची वाढ चांगली होते.

उडीद पिकाची कालावधी हंगामानुसार वेगवेगळी असते. साधारणतः उडीद पिकाचा कालावधी खालीलप्रमाणे आहे:

1. उन्हाळी उडीद:

• कालावधी: ६० ते ७० दिवस
• पेरणी: फेब्रुवारी – मार्च
• कापणी: एप्रिल – मे

2. खरिप उडीद:

• कालावधी: ७० ते ८० दिवस
• पेरणी: जून – जुलै
• कापणी: सप्टेंबर – ऑक्टोबर

3. रब्बी उडीद:

• कालावधी: ८० ते ९० दिवस
• पेरणी: ऑक्टोबर – नोव्हेंबर
• कापणी: जानेवारी – फेब्रुवारी

विशेष वैशिष्ट्ये:

• उन्हाळी उडीदाचा कालावधी कमी असल्याने शेतकऱ्यांना झटपट उत्पादन मिळते.
• उडीद हे जलद वाढणारे आणि कमी पाण्यावर येणारे पीक असल्यामुळे हवामान बदलास तोंड देऊ शकते.
• पीक लवकर तयार होणारे असल्याने दुसऱ्या हंगामासाठी जमिन वेगाने उपलब्ध होते.

यामुळेच उन्हाळी उडीद शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरते!

पेरणीची पद्धत आणि अंतर व्यवस्थापन

पेरणी पद्धती:

• दोन ओळींमधील अंतर – ३० सेंमी
• दोन रोपांमधील अंतर – १० सेंमी
• बियाणे खोली – ४ ते ६ सेंमी

बियाणे योग्य खोलीवर पेरल्याने उगवण ८०% पेक्षा जास्त होते आणि चांगल्या प्रकारे अंकुरण होते.

खत व्यवस्थापन

उडीद पिकासाठी सेंद्रिय आणि रासायनिक खतांचे संतुलित व्यवस्थापन आवश्यक आहे.

खताचे प्रकार	प्रमाण (प्रति एकर)
नत्र (N)	८ किलो
स्फुरद (P)	१६ किलो
पालाश (K)	८ किलो
सेंद्रिय खत	१०-१५ गाड्या शेणखत

विशेष बाब:

• पेरणीपूर्वी बियाण्यावर रायझोबियम आणि पीएसबी जिवाणू संवर्धनाची प्रक्रिया करावी.
• वाढीच्या टप्प्यावर डीएपी (DAP) ५० किलो प्रति एकर चांगले परिणाम देते.

सिंचन व्यवस्थापन

उन्हाळी उडीदासाठी योग्य सिंचन केल्यास उत्पादनात वाढ होते.

• पहिले पाणी – पेरणीनंतर त्वरित द्यावे.
• दुसरे पाणी – पेरणीनंतर ८ ते १० दिवसांनी.
• तिसरे पाणी – फुलोऱ्याच्या अवस्थेत द्यावे.
• चौथे पाणी – शेंगा भरण्याच्या टप्प्यावर.

सिंचनाच्या वेळेस ताण येणार नाही याची दक्षता घ्यावी. थेंब सिंचन प्रणालीचा अवलंब केल्यास पाणी वाचते आणि उत्पादनात वाढ होते.

तण व्यवस्थापन

उडीद पिकामध्ये तण नियंत्रण अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

यंत्र आणि हाताने तण नियंत्रण:

• पहिली कोळपणी – पेरणीनंतर २० दिवसांनी.
• दुसरी कोळपणी – ३० दिवसांनी.

तणनाशक वापर:

• पेरणीनंतर ४८ तासांच्या आत Pendimethalin ३०% EC @ ६०० मिली प्रति एकर फवारावे.

 उडीद पिकावरील प्रमुख रोग आणि त्यांचे व्यवस्थापन

१. पिवळा मोजेक व्हायरस (Yellow Mosaic Virus – YMV)

🌱 लक्षणे:

• सुरुवातीला पाने हलक्या पिवळसर रंगाची होतात.
• नंतर पानांवर मोठे पिवळ्या आणि हिरव्या रंगाचे ठिपके दिसतात.
• झाडाचा वाढ खुंटतो, शेंगांची संख्या कमी होते आणि उत्पादनावर मोठा परिणाम होतो.

🛠 व्यवस्थापन:
✅ रोगप्रतिकारक वाणांचा वापर करावा (जसे की TAU-1, PDU-1, T-9).
✅ रोगग्रस्त झाडे त्वरित काढून टाकावीत आणि जाळून टाकावीत.
✅ रसशोषक कीड (पांढरी माशी) नियंत्रित करणे आवश्यक.
✅ थायोमेथॉक्साम २५% WG @ ०.३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी फवारणी करावी.
✅ इमिडाक्लोप्रिड १७.८% SL @ ०.५ मिली प्रति लिटर पाणी फवारावे.

२. करपा रोग (Cercospora Leaf Spot)

🌱 लक्षणे:

• पानांवर काळसर ठिपके येऊन ती हळूहळू करपतात.
• झाड कमजोर होते आणि उत्पादन घटते.

🛠 व्यवस्थापन:
✅ बियाणे प्रक्रिया: Carbendazim ५०% WP @ २ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
✅ रोगाचा प्रादुर्भाव दिसल्यास Carbendazim ५०% WP @ २० ग्रॅम प्रति पंप फवारणी करावी.
✅ सल्फरयुक्त बुरशीनाशकांची फवारणी करावी: Sulphur ८०% WP @ ३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.

३. भुरी रोग (Powdery Mildew)

🌱 लक्षणे:

• पानांच्या खालच्या बाजूस आणि शेंगांवर पांढरट धूळसदृश थर तयार होतो.
• झाडाची प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रिया कमी होते आणि उत्पादन घटते.

🛠 व्यवस्थापन:
✅ सल्फर ८०% WP @ ३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी फवारावे.
✅ Hexaconazole ५% SC @ १ मिली प्रति लिटर पाणी.
✅ रोगाच्या सुरुवातीसच प्रतिबंधात्मक फवारणी करावी.

 उडीद पिकावरील प्रमुख कीड आणि त्यांचे व्यवस्थापन

१. तंबाखू रसशोषक कीड (Aphids, Whitefly, Jassids)

🌱 लक्षणे:

• ही कीड पानांच्या खालच्या बाजूस चिटकून राहते आणि झाडाचा रस शोषते.
• पाने पिवळी पडतात, झाडाची वाढ खुंटते आणि पिकावर पिवळा मोजेक व्हायरस पसरवतात.

🛠 व्यवस्थापन:
✅ पांढरी माशी आणि रसशोषक किडींच्या नियंत्रणासाठी इमिडाक्लोप्रिड १७.८% SL @ ०.५ मिली प्रति लिटर पाणी फवारणी करावी.
✅ थायोमेथॉक्साम २५% WG @ ०.३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी फवारणी करावी.
✅ नियंत्रणासाठी अळी खाणाऱ्या मित्र कीटकांचे संवर्धन करावे.

२. लाल कोळी (Red Spider Mite)

🌱 लक्षणे:

• पाने सुरुवातीला तपकिरी पडतात आणि नंतर वाळतात.
• कोळ्यांच्या जाळ्या पानांच्या खाली दिसतात.

🛠 व्यवस्थापन:
✅ डायकोफॉल १८.५% EC @ १ मिली प्रति लिटर पाणी फवारणी करावी.
✅ Propargite ५७% EC @ १ मिली प्रति लिटर पाणी.
✅ रोगग्रस्त झाडांची छाटणी करून कोळ्यांचा प्रादुर्भाव कमी करावा.

३. शेंगा पोखरणारी अळी (Pod Borer – Helicoverpa armigera)

🌱 लक्षणे:

• शेंगांमध्ये छिद्र पडतात आणि आतमध्ये अळ्या दिसतात.
• उत्पादनात मोठी घट होते.

🛠 व्यवस्थापन:
✅ स्पिनोसॅड ४५% SC @ ०.५ मिली प्रति लिटर पाणी फवारणी करावी.
✅ क्विनालफॉस २५% EC @ २ मिली प्रति लिटर पाणी फवारावे.
✅ जैविक नियंत्रणासाठी Nuclear Polyhedrosis Virus (NPV) @ २५० LE प्रति हेक्टर.

उत्पादन आणि उत्पन्न

योग्य व्यवस्थापन असल्यास उन्हाळी उडीदाचे सरासरी उत्पादन प्रति एकर ७-८ क्विंटल मिळते.

घटक	अंदाजे किंमत (₹)
लागवड खर्च	₹१०,००० ते ₹१२,०००
उत्पन्न (७ क्विंटल @ ₹५,५००/क्विंटल)	₹३८,५००
नफा	₹२५,०००

उन्हाळी उडीद हे शेतकऱ्यांसाठी कमी खर्चात जास्त नफा देणारे पीक आहे. योग्य शेती व्यवस्थापन पद्धतींचा अवलंब केल्यास शेतकरी अधिक उत्पन्न मिळवू शकतो. जैविक शेतीचा अवलंब करून उत्पादन खर्च कमी करता येतो. बदलत्या हवामानाच्या परिस्थितीत हे पीक शाश्वत उत्पन्नासाठी महत्त्वाचे ठरू शकते.

हे सुध्धा वाचा…

“भेंडी शेती संपूर्ण मार्गदर्शक: भरघोस उत्पादन, रोग व्यवस्थापन आणि नफा वाढवण्याचे तंत्र”

https://krushigyan.com/the-complete-guide-to-okra-farming/

आधुनिक शेती विषयक माहितीसाठी आमच्या फेसबुक ग्रुपला जॉईन होण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा

https://www.facebook.com/share/1FMhJ5TcHF/