गव्हाच्या अवशेषांचे व्यवस्थापन: जाळावे की कुजवावे? परिणाम, फायदे, तोटे आणि शाश्वत शेतीसाठी प्रभावी उपाय!

गव्हाच्या अवशेषांचे व्यवस्थापन: जाळावे की कुजवावे? फायदे, तोटे आणि शास्त्रीय दृष्टिकोन

गहू काढणीनंतर शेतामध्ये मोठ्या प्रमाणावर गव्हाचे अवशेष (धसकट, भुसा, ठिकरं) शिल्लक राहतात. हे अवशेष कशा प्रकारे व्यवस्थापित करावेत, याबाबत अनेक शेतकरी संभ्रमात असतात. काही जण ते सरळ जाळून टाकतात, तर काही ते मातीमध्ये मिसळून कुजवण्याचा विचार करतात. या लेखामध्ये आपण गव्हाच्या अवशेषांचे व्यवस्थापन कसे करावे, त्याचे फायदे-तोटे कोणते, आणि भारत सरकारने काही राज्यांमध्ये गव्हाच्या भुसा जाळण्यास का बंदी घातली आहे, याची सविस्तर माहिती घेऊया.

गव्हाचे अवशेष जाळण्याचे परिणाम

१. फायदे:

जमिनीवर त्वरित कुठलेही अवशेष राहत नाहीत, त्यामुळे पुढील मशागतीसाठी सोपी आणि स्वच्छ जमीन मिळते.

वेगाने जमीन पुढील हंगामासाठी तयार करता येते.

काही प्रमाणात तणांचे बीज नष्ट होते आणि किडींची संख्या कमी होते.

२. तोटे:

मातीतील सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर कमी होते.

जमिनीतील जिवाणू आणि गांडुळे नष्ट होतात, ज्यामुळे मातीचा पोत बिघडतो.

कार्बन डायऑक्साइड (CO₂), सल्फर डायऑक्साइड (SO₂) आणि इतर विषारी वायू वातावरणात सोडले जातात, ज्यामुळे हवेचे मोठे प्रदूषण होते.

शेतीमध्ये सुपीकतेसाठी महत्त्वाची नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅशियम (NPK) तत्वे वाया जातात.

जळालेल्या भागांमध्ये पाणी धरण्याची क्षमता कमी होते, ज्यामुळे खरीप हंगामात ओलावा टिकत नाही.

गव्हाच्या अवशेषांचे कुजवून व्यवस्थापन करण्याचे फायदे आणि तोटे

१. फायदे:

सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण वाढते: गव्हाच्या अवशेषांचे कुजणे म्हणजे नैसर्गिकरित्या सेंद्रिय खत तयार होणे, ज्यामुळे मातीतील कर्बयुक्त घटक वाढतात.

मातीचा पोत सुधारतो: जमिनीमध्ये गांडुळे आणि सूक्ष्मजीवांची वाढ होते, त्यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढते.

ओलावा टिकून राहतो: खरीप हंगामात पावसाचे पाणी जास्त काळ टिकते, कारण माती मृदू होते आणि तिची जलधारण क्षमता वाढते.

रासायनिक खतांचा खर्च कमी होतो: नैसर्गिक कुजण्यामुळे नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅशियम (NPK) मुक्त स्वरूपात मिळतात, त्यामुळे बाहेरून खत घालण्याची गरज कमी होते.

२. तोटे:

कुजण्यासाठी वेळ लागतो: अवशेष पूर्णपणे कुजण्यासाठी सुमारे ४-६ आठवडे लागतात, त्यामुळे खरीप हंगामासाठी तयारी उशिरा होऊ शकते.

काही किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो: योग्य प्रक्रिया न केल्यास किडी आणि रोग वाढू शकतात, उदा. मावा आणि बुरशीजन्य रोग.

मशागतीमध्ये अडथळा येऊ शकतो: काही अवशेष जर व्यवस्थित कुजले नाहीत, तर पुढील पेरणीच्या वेळी अडथळा निर्माण होतो.

खरीप हंगामातील संभाव्य अडचणी

कुजलेल्या अवशेषांमुळे काही वेळा बियाण्याला उगवणीसाठी अडथळा निर्माण होऊ शकतो.

मातीतील नायट्रोजनचे प्रमाण कमी होऊ शकते, कारण कुजण्याच्या प्रक्रियेत नायट्रोजन मोठ्या प्रमाणात वापरला जातो. यासाठी जैविक कंपोस्ट किंवा हरित खतांचा वापर करावा.

मशागत करताना अवशेष पुरेशा प्रमाणात बारीक न केल्यास त्याचा पुढील पेरणीवर परिणाम होऊ शकतो.

पंजाब, हरियाणा आणि मध्य प्रदेशमध्ये सरकारने गव्हाचे अवशेष जाळण्यास बंदी का घातली आहे?

भारत सरकारने आणि राज्य सरकारांनी गव्हाचे अवशेष जाळण्यावर बंदी घातली आहे, विशेषतः पंजाब, हरियाणा आणि उत्तर भारतातील राज्यांमध्ये. याचे मुख्य कारण म्हणजे या प्रदेशात मोठ्या प्रमाणावर गव्हाच्या शेतातील अवशेष जाळले जातात, ज्यामुळे हवेचे प्रदूषण गंभीर स्वरूप धारण करते. दिल्ली NCR मध्ये हिवाळ्याच्या काळात स्मॉगची समस्या वाढते, आणि याला प्रमुख कारण म्हणून गव्हाच्या व अन्य पिकांच्या अवशेषांचे जाळणे जबाबदार ठरते

सरकारने जाळण्यास बंदी घालण्यामागील प्रमुख कारणे:

वातावरणातील प्रदूषण: जाळल्यामुळे वातावरणात मोठ्या प्रमाणावर धूर आणि विषारी वायू सोडले जातात, ज्याचा मानवी आरोग्यावर प्रतिकूल परिणाम होतो.

मातीच्या सुपीकतेचे नुकसान: जमिनीतील सूक्ष्मजीव, गांडुळे आणि सेंद्रिय घटक नष्ट होतात, त्यामुळे जमिनीची सुपीकता कमी होते.

आरोग्यावर परिणाम: या धुरामुळे श्वसनाचे आजार, दमा, फुफ्फुसांचे विकार आणि डोळ्यांचे त्रास होतात.

कायद्याने दंडात्मक कारवाई: सरकारने या नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्या शेतकऱ्यांवर आर्थिक दंड आणि इतर शिक्षेची तरतूद केली आहे.

शेतीसाठी सर्वोत्तम पर्याय कोणता?

गव्हाचे अवशेष जाळण्यापेक्षा कुजवणे अधिक फायदेशीर आहे, कारण यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढते आणि पर्यावरणालाही हानी पोहोचत नाही.

कुजवण्यासाठी काही पर्यायी उपाय:

रोटाव्हेटर आणि हॅरोचा वापर करून अवशेष बारीक करणे: यामुळे ते लवकर कुजतात.

जैविक अपघटक (डीकंपोजर) चा वापर: पीक अवशेष कुजवण्यासाठी पीक अपघटक जैविक घटक वापरणे (उदा. Pusa Decomposer).

हरित खत (Green Manure) पद्धत: काही ठिकाणी निंबोळी पेंड किंवा इतर सेंद्रिय घटक टाकून कुजण्यास मदत करता येते.

गव्हाच्या अवशेषांचे शास्त्रोक्त व्यवस्थापन: कुजवण्याची योग्य पद्धत

गव्हाच्या अवशेषांचे कुजवणे म्हणजे सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण वाढवण्याचा आणि मातीची सुपीकता सुधारण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. यासाठी योग्य प्रक्रिया आणि शास्त्रोक्त पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे.

गव्हाचे अवशेष कुजवण्यासाठी स्टेप-बाय-स्टेप प्रक्रिया

1. जमिनीत योग्य प्रमाणात ओलावा असणे आवश्यक आहे

अवशेष कुजण्यासाठी माती थोडीशी ओलसर असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

शिफारस: जर शेत कोरडे असेल, तर हलका पाऊस येईपर्यंत वाट पाहा किंवा १-२ हलकी पाण्याची पाळी द्या.

2. गव्हाचे अवशेष लहान करून व्यवस्थापन करणे

हार्वेस्टरमधून निघालेल्या धसकटीचे लहान तुकडे करणे आवश्यक आहे.

शिफारस: रोटाव्हेटर किंवा स्ट्रॉ चॉपर (Straw Chopper) चा वापर करून अवशेष बारीक करावेत, जेणेकरून ते लवकर कुजतील.

3. जैविक अपघटक (डीकंपोजर) वापरणे

गव्हाच्या अवशेषांचे जलद विघटन (Breakdown) करण्यासाठी जैविक अपघटक वापरणे आवश्यक आहे.

शिफारस:

पुसा डिकंपोझर (Pusa Decomposer): ICAR – IARI यांनी विकसित केलेले सूक्ष्मजीवयुक्त अपघटक

ट्रायकोडर्मा (Trichoderma spp.): जैविक बुरशीजन्य अपघटक

अझोटोबॅक्टर आणि फॉस्फेट सोल्युबिलायझिंग बॅक्टेरिया (PSB): मातीतील पोषकतत्त्वे सोडविण्यास मदत करणारे जिवाणू

गांडूळ खत किंवा संजीवक (Microbial Consortia): सेंद्रिय पदार्थ कुजवण्यासाठी प्रभावी

4. अपघटक (Decomposer) योग्य प्रमाणात मिसळणे

शिफारस:

पाण्यात मिश्रण करून फवारणी करणे:

२० लिटर पाण्यात ५ ग्रॅम पुसा डिकंपोझर पावडर किंवा २ लिटर जैविक संजीवक मिसळून फवारणी करावी.

ह्या फवारणीमुळे गव्हाचे अवशेष जलद कुजतात.

5. हलकी मशागत करून अवशेष मातीमध्ये मिसळणे

शिफारस:

जैविक अपघटक फवारल्यानंतर रोटाव्हेटर किंवा हॅरोचा वापर करून अवशेष मातीमध्ये मिसळावेत.

जर शक्य असेल, तर नांगरणी न करता, थोडेसे टॉप लेयर मिक्सिंग करावे.

या प्रक्रियेमुळे मातीतील जिवाणूंची वाढ जलद होऊन अवशेष कुजल्यानंतर माती सुपीक होते.

6. ओलावा टिकवण्यासाठी हलकी पाण्याची पाळी देणे

कुजण्याची प्रक्रिया वेगाने व्हावी म्हणून आवश्यकतेनुसार २-३ हलक्या पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात.

ओलावा कमी झाल्यास प्रक्रिया मंदावते, त्यामुळे ओलावा संतुलित ठेवणे महत्त्वाचे आहे.

7. कुजण्याचा कालावधी आणि निरीक्षण

योग्य पद्धतीने कुजवले असता ३०-४५ दिवसांत अवशेष पूर्णपणे कुजतात.

या काळात मातीची तपासणी करून कुजण्याची गती समजून घ्यावी.

अवशेष पूर्ण कुजल्यानंतर जमिनीमध्ये कोणतेही मोठे अवशेष राहणार नाहीत आणि सुपीकता वाढलेली दिसेल.

गव्हाच्या अवशेषांचे कुजवणे व जाळणे यातील फरक

मुद्दा	कुजवणे (Decomposition)	जाळणे (Burning)
मातीची सुपीकता	सेंद्रिय कर्ब वाढतो, माती पोषणक्षम बनते	सुपीकता कमी होते, महत्त्वाचे घटक नष्ट होतात
पर्यावरणीय प्रभाव	वातावरणास अनुकूल, मृदा जैविकता वाढते	प्रदूषण वाढते, हवेतील विषारी वायूंची वाढ
मशागत सुलभता	मृदू माती तयार होते, खरीप पेरणी सोपी होते	माती घट्ट होते, पुढील पेरणीस अडथळा
खतांचा खर्च	जैविक खत निर्माण होते, खर्च कमी होतो	भरपूर रासायनिक खत लागते, खर्च वाढतो
शेतकऱ्यांसाठी फायदे	कमी खर्चात अधिक उत्पादन, जमिनीचे आरोग्य टिकते	दीर्घकालीन तोटा, पर्यावरणीय नुकसान