“सोयाबीन किड-रोग व्यवस्थापनाचे शास्त्रीय मार्गदर्शन”

सोयाबीन पिकाच्या वाढीच्या प्रत्येक अवस्थेत विविध प्रकारच्या किडींचा प्रादुर्भाव होतो. योग्य वेळी उपाययोजना केल्या नाहीत, तर उत्पादनात मोठी घट होऊ शकते. त्यामुळे कीड ओळख, निरीक्षण, आणि त्यावर आधारित एकात्मिक उपाययोजना (IPM) अत्यंत महत्त्वाच्या ठरतात.

प्रमुख किडी आणि त्यांचे नियंत्रण

1. शेंगा पोखरणारी अळी (Spodoptera litura)

ओळख: पाने व शेंगा खालून पोखरणारी अळी. अंडी गटाने घालते.
नुकसान: पाने आणि शेंगांवर छिद्र करणे, त्यामुळे शेंगा खराब होणे.
नियंत्रण:
- प्रोफेनोफॉस 50% EC – 20 मि.ली./10 लिटर पाणी
- थायोमेथॉक्साम 12.6% + लॅम्ब्डा सायहॅलोथ्रिन 9.5% ZC – 2.50 मि.ली.

2. खोडकिडी (Stem fly)

ओळख: उगम अवस्थेतील पानांवर डाग व नंतर खोडात अळी.
नुकसान: खोड पोखरून रोप मरतात.
नियंत्रण:
- क्लोथियानिडिन 50% WDG – 2 गॅ./10 लिटर
- थायोमेथॉक्साम 25% WG – 2.5 गॅ.

3. पाने खाणाऱ्या अळ्या (Leaf eating caterpillars)

उदाहरणे: Spodoptera, Helicoverpa, Chrysodeixis spp.
नुकसान: पाने खाणे, वाळवणे.
नियंत्रण:
- इमामेक्टिन बेन्झोएट 5% SG – 4.5 गॅ./10 लिटर
- इंडोक्साकार्ब 14.5% SC – 6.5 मि.ली.

4. पांढरी माशी (Whitefly)

नुकसान: रस शोषून पाने पिवळी होणे व विषाणूजन्य आजार प्रसार.
नियंत्रण:
- असेटामिप्रिड 20% SP – 5 गॅ.
- फिप्रोनिल 5% SC – 20 मि.ली.

5. मावा (Aphids)

नुकसान: पानांमधून रस शोषणे, झाडाची वाढ खुंटते.
नियंत्रण:
- इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL – 4.5 मि.ली.
- थायोमेथॉक्साम 25% WG – 2.5 गॅ.

6. तुडतुडे (Jassids)

नुकसान: कोवळी पाने गुंडाळणे, लालसर होणे.
नियंत्रण:
- असेटामिप्रिड 20% SP – 5 गॅ.
- डायमेथोएट 30% EC – 10 मि.ली.

7. पाने गुंडाळणारी अळी (Leaf roller)

नुकसान: पाने गुंडाळून आतून खाणे.
नियंत्रण:
- इमामेक्टिन बेन्झोएट 5% SG – 4.5 गॅ.
- इंडोक्साकार्ब 14.5% SC – 6.5 मि.ली.

एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM)

कीड येण्याआधी शेतात फेरोमोन सापळे लावावेत (25 प्रति हेक्टर).
शेतामध्ये रिंगण तयार करून, बोंड अळी व इतर किडींचा नैसर्गिक शत्रूंनी नाश करावा.
अंडी व अळ्या आढळल्यास हस्तचयन करून नष्ट कराव्यात.
सिंचन व्यवस्थापन योग्य पद्धतीने करावे, कारण जास्त आर्द्रता किडींच्या वाढीस कारणीभूत ठरते.
कीटकनाशकांचा वापर कीटक संख्येचे निरीक्षण करूनच करावा.
शक्य असल्यास जैविक उपाय (जसे की एन.पी.व्ही., बिव्हेरिया, मेटारायझियम) वापरावेत.

सोयाबीनवरील प्रमुख रोग व त्यांचे नियंत्रण

सोयाबीन पिकावर किडींप्रमाणेच अनेक बुरशीजन्य, जीवाणूजन्य व विषाणूजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होतो. यामुळे उत्पादनात मोठी घट होते. योग्य ओळख आणि तातडीची उपाययोजना केल्यास हे टाळता येते.

1. पाने करपण्याचा रोग (Leaf Spot / Cercospora leaf spot)

लक्षणे: पानांवर लहान जांभळसर ते तपकिरी ठिपके; पुढे ठिपके मोठे होऊन पाने करपत जातात.
प्रसार: बुरशीजन्य; पावसाळ्यात व जास्त आर्द्रतेत जलद प्रसार.
नियंत्रण:
- कार्बेन्डाझिम 12% + मँकोझेब 63% WP – 20 ग्रॅ./10 लिटर पाणी
- टेब्युकोनॅझोल 25% EC – 10 मि.ली./10 लिटर
- क्लोरोथॅलोनील 75% WP – 25 ग्रॅ./10 लिटर

2. तांबेरा (Rust)

लक्षणे: पानांच्या खाली लहान तपकिरी पिठासारखे डाग. पाने वेळेआधी सुकतात.
प्रसार: बुरशीजन्य रोग, वाऱ्याद्वारे प्रसार.
नियंत्रण:
- हेक्साकोनॅझोल 5% EC – 10 मि.ली./10 लिटर
- टेब्युकोनॅझोल 25% EC – 10 मि.ली.
- ट्रायफ्लॉक्सीस्ट्रोबिन + टेब्युकोनॅझोल WG – 6 ग्रॅ./10 लिटर

3. नॉड्यूल किंवा मुळांचा कुज (Rhizoctonia / Root rot)

लक्षणे: मुळे काळसर होणे, कुजणे, रोपे सुकणे व मरणे.
प्रसार: बुरशीजन्य; पाणथळ जमीन व चुकीचे सिंचन कारणीभूत.
नियंत्रण:
- बियाण्याची प्रक्रिया: कार्बेन्डाझिम + मँकोझेब – 3 ग्रॅ./किलो बियाणे
- ट्रायकोडर्मा बुरशी – 10 ग्रॅ./किलो बियाणे किंवा जमिनीत मिसळून वापरावे.

4. जीवाणूजन्य करपा (Bacterial leaf blight)

लक्षणे: पानांवर पाणथळसर ते पिवळसर डाग; नंतर तपकिरी होत जाऊन पाने गळतात.
प्रसार: जीवाणूजन्य; रोगग्रस्त अवशेष, पावसाचे थेंब.
नियंत्रण:
- कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 50% WP – 25 ग्रॅ./10 लिटर पाणी
- स्ट्रेपटोसायक्लिन + कॉपर ऑक्सिक्लोराईड मिश्रण वापरावे

5. पिवळा शिरा रोग (Yellow Vein Mosaic Virus – YVMV)

लक्षणे: पानांवरील शिरा पिवळसर होतात, संपूर्ण झाडाचा रंग बदलतो.
प्रसार: पांढरी माशी व तुडतुडे हे वाहक.
नियंत्रण:
- वाहक किडींचे नियंत्रण करणे:
  - इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL – 5 मि.ली.
  - थायोमेथॉक्साम 25% WG – 2.5 गॅ./10 लिटर
- शंका येताच बाधित झाडे उपटून नष्ट करावीत.