जिब्रेलिक ऍसिड (GA₃): पिकांसाठीचा 7’जादूचा फॉर्म्युला’ आणि त्याचे रहस्य

जिब्रेलिक ऍसिड (GA₃): पिकांसाठीचा ‘जादूचा फॉर्म्युला’ आणि त्याचे रहस्य

शेतीत क्रांती घडवणारे हे हार्मोन (संप्रेरक) काय आहे, कधी आणि कसे वापरावे?

गेल्या काही वर्षांपासून शेतीत पिकांचे उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि माल चमकदार बनवण्यासाठी एका गोष्टीचा वापर खूप वाढला आहे, तो म्हणजे वनस्पती संप्रेरक (Plant Hormones). यापैकी सर्वात प्रभावी आणि जगभर वापरले जाणारे संप्रेरक म्हणजे जिब्रेलिक ऍसिड, ज्याला आपण साध्या भाषेत GA₃ म्हणून ओळखतो.

GA₃ म्हणजे नेमके काय?

GA₃ हे वनस्पतींमध्ये नैसर्गिकरीत्या आढळणाऱ्या ‘जिब्बेरेलिन्स’ नावाच्या हार्मोनचा सर्वात महत्त्वाचा प्रकार आहे. हे हार्मोन पिकाच्या वाढीवर, फुलांवर, फळांवर, बियांच्या उगवणीवर आणि झाडाच्या संपूर्ण शरीरावर परिणाम करते.

GA₃ चा शोध कसा लागला?

याचा शोध एका बुरशीतून लागला, जिचे नाव आहे Gibberella fujikuroi. ही बुरशी भाताच्या पिकात एक रोग (Bakanae disease) तयार करायची, ज्यामुळे भाताची रोपे खूप उंच आणि कमजोर व्हायची. शास्त्रज्ञांना कळले की, ही बुरशी काहीतरी असे रसायन तयार करते, ज्यामुळे रोप वेगाने वाढते. याच रसायनाला नंतर जिब्बेरेलिन्स (Gibberellins) आणि त्यातील सर्वात क्रियाशील घटकाला GA₃ असे नाव मिळाले.

GA₃ चे मुख्य काम: रोपटे तगडे बनवणे

वनस्पती विज्ञानाच्या दृष्टीने पाहिल्यास, GA₃ चे मुख्य काम म्हणजे पेशींना लांब करणे (Cell Elongation). हे रोपटे/खोडाच्या पेशींना जास्त पाणी शोषून घ्यायला आणि त्यांची लवचिकता वाढवायला मदत करते. यामुळे झाडाची उंची वेगाने वाढते आणि ते निरोगी दिसते.

बीज लवकर उगवते जे बी सुस्त असते (सुप्तावस्थेत) त्याला GA₃ जागे करते. ते बियाण्यातील साठवलेले स्टार्च (Starch) रूपांतरित करून ऊर्जा निर्माण करते, ज्यामुळे अंकुरण जलद आणि एकसारखे होते. म्हणूनच आले, हळद, ऊस, भात आणि अनेक भाजीपाल्यांमध्ये GA₃ चा वापर बी प्रक्रिया (Seed Treatment) साठी वाढला आहे.

गुणवत्ता आणि उत्पादनावर परिणाम

GA₃ फक्त वाढच नाही, तर मालाची गुणवत्ताही सुधारते:

1. जास्त अन्न निर्मिती: ते रोपात हिरवेपणा (क्लोरोफिल) वाढवते, ज्यामुळे झाड जास्त अन्न तयार करते.

2. फळधारणा आणि फुलधारणा: फुलांचे आरोग्य सुधारते आणि फळ तयार होण्याची क्षमता वाढवते, ज्यामुळे उत्पादन लक्षणीय वाढते.

आले आणि हळदीसाठी GA₃ आहे ‘वरदान’

कंदवर्गीय पिकांसाठी (आले आणि हळद) GA₃ चा वापर सर्वाधिक फायदेशीर आहे:

1. आले: GA₃ मुळे जास्त फुटवे येतात. कंदांची वाढ एकसारखी आणि जमिनीखालील विस्तार २०-३०% जास्त होतो. बियाणे प्रक्रियेत ५० PPM च्या द्रावणात आले ठेवल्यास उगवण एकसमान होते.

2. हळद: यातही मातीतल्या कंदांचे विभाजन जास्त होते. पानांचा विस्तार वाढल्याने कंद जास्त वजनाचे मिळतात.

3. द्राक्षे: द्राक्ष बागेत तर GA₃ चा वापर अनिवार्य आहे. बिया नसलेल्या द्राक्षांचा (seedless grapes) आकार, घडाची लांबी आणि रंग सुधारण्यासाठी हे वापरले जाते.

वापरताना काय काळजी घ्याल? (प्रमाण आणि वेळ)

बाजारात GA₃ ०.००१% ते ९०% शुद्धतेत मिळते. ९०% शुद्ध पावडर ही सर्वात प्रभावी असून, ती पाण्यात लगेच विरघळते आणि खूप कमी प्रमाणात वापरली जाते.

सर्वात महत्त्वाची तांत्रिक बाब:

1. अचूक प्रमाण (PPM): GA₃ हे खूप कमी मात्रेत प्रभावी असते. याचा अति डोस झाल्यास रोपटे अनियंत्रित उंच होते, खोड मऊ व कमजोर होते आणि उत्पादन बिघडू शकते. म्हणून डोस तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानेच वापरावा.

2. फवारणीची वेळ: GA₃ ची फवारणी नेहमी संध्याकाळी किंवा ढगाळ वातावरणात करावी. कारण सूर्यप्रकाशात GA₃ चे रेणू लवकर खराब होतात (विघटित होतात).

3. टिकाऊपणा: फवारणी करताना द्रावणात स्टिकर (Spreader-Sticker) मिसळल्यास GA₃ पानांवर जास्त काळ टिकते आणि चांगले काम करते.

4. साठवणूक: GA₃ गरम आणि ओलसर जागी न ठेवता, थंड आणि कोरड्या जागी साठवावे.