नैसर्गिक शेतीत उन्हाळ्याचे महत्त्व – ए.एम.तायडे

नैसर्गिक शेती करताना शेतकऱ्यांनी उन्हाळ्यात करावयाची महत्त्वाची कामे

भारत सरकारने नैसर्गिक शेतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी ‘राष्ट्रीय नैसर्गिक शेती अभियान (National Mission on Natural Farming – NMNF)’ सुरू केले आहे. हे अभियान संपूर्ण देशभरात नैसर्गिक शेतीला मिशन मोडमध्ये प्रोत्साहन देण्यासाठी केंद्र प्रायोजित स्वतंत्र योजना म्हणून राबवले जात आहे.

राष्ट्रीय नैसर्गिक शेती अभियान (NMNF) चे मुख्य उद्दिष्टे:

रासायनिक मुक्त शेतीला प्रोत्साहन
रासायनिक खते व कीटकनाशकांचा वापर टाळून जैविक व नैसर्गिक पद्धतींचा अवलंब करण्यावर भर.
शेतकऱ्यांचा खर्च कमी करणे
बाह्य निविष्ठांवरील अवलंबन कमी करून शेतकऱ्यांचा उत्पादन खर्च घटवणे.
मातीचे आरोग्य व जैवविविधतेचा संवर्धन
जमिनीची सुपीकता वाढवणे आणि पर्यावरणीय संतुलन राखणे.
प्रशिक्षण व जागरूकता
शेतकऱ्यांना नैसर्गिक शेतीच्या पद्धतींबाबत प्रशिक्षण व क्षमता वाढवणे.
बाजारपेठेत प्रवेश
नैसर्गिक शेती उत्पादनांसाठी प्रमाणपत्र प्रणाली आणि बाजारपेठ उपलब्ध करून देणे.

महाराष्ट्र सरकारचे योगदान:

महाराष्ट्र सरकारने सुद्धा डॉ. पंजाबराव देशमुख जैविक शेती मिशन सुरू केले आहे. यामागचा उद्देश म्हणजे रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे बिघडलेल्या जमिनीच्या पोताचे संरक्षण करणे व मानव आणि पशुपक्ष्यांच्या आरोग्यावर होणारे विपरीत परिणाम कमी करणे.

उन्हाळा: नैसर्गिक शेतीतील पूर्वतयारीचा योग्य काळ

उन्हाळा हा नैसर्गिक शेतीसाठी मातीची सुपीकता वाढवण्यासाठी, बियाणे व जैविक घटकांची तयारी करण्यासाठी, तसेच पाण्याचे व्यवस्थापन ठरवण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त काळ असतो. योग्य नियोजन केल्यास खरीप हंगामासाठी उत्तम जमीन, आरोग्यदायी पीक व कमी खर्चात उत्पादन शक्य होते.

उन्हाळ्यात करावयाची महत्त्वाची कामे

१. जमिनीची तयारी

जमीन खोल नांगरून उन्हात मोकळी ठेवावी, यामुळे किडी व बुरशीचा नाश होतो.
कोणतेही रासायनिक खते न वापरता जैविक पदार्थांचा वापर करावा.
ढेंचा, गुलमोहर यांसारख्या नायट्रोजन निश्चित करणाऱ्या हिरवळ खतांची पेरणी उन्हाळ्यात करावी.

२. नैसर्गिक शेती करताना माती परीक्षणाचे महत्त्व

माती ही शेतीची खरी संपत्ती असून, तिची स्थिती जाणून घेणे आवश्यक असते. नैसर्गिक शेतीमध्ये रासायनिक खते वापरले जात नसल्यामुळे, पोषणतत्त्वांची माहिती आधी घेतल्यास योग्य उपाय करता येतात.

माती परीक्षणाचे फायदे:

पोषणतत्त्वांची माहिती मिळते – NPK आणि झिंक, मॅग्नेशियम, गंधक यांसारख्या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची पातळी समजते.
जमिनीचा pH समजतो – योग्य पीक व नैसर्गिक सुधारक वापरण्यास मदत.
मातीच्या प्रकाराची ओळख – रेतीमिश्रित, चिकणमाती की काळी माती?
सेंद्रिय कर्ब समजतो – सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध माती सूक्ष्मजीवांसाठी पोषक असते.
मृदा आरोग्य टिकते – कमतरता ओळखून नैसर्गिक घटकांनी भरपाई.
खर्च वाचतो, उत्पन्न टिकते – फक्त आवश्यक जैविक घटक वापरणे शक्य.

माती परीक्षण कसे करावे?

१.१ नमुना घेण्याची योग्य वेळ:

रब्बी / खरीप पीक काढल्यानंतर किंवा नवीन पेरणीपूर्वी नमुना घ्यावा.
पावसाळ्यापूर्वी किंवा पाण्याचा ताजा वापर न झालेल्या जमिनीतून घ्यावा.

१.२ नमुना घेण्याची पद्धत:

शेतातील ५–१० ठिकाणांहून ‘V’ आकाराचा १५–२० से.मी. खोदलेला खड्डा
मधल्या भागातील माती घेतली जाते.
सर्व ठिकाणांची माती एकत्र करून नीट मिसळून ५०० ग्रॅम माती स्वच्छ बॅगेत भरावी.

बॅगवर लिहायची माहिती:

शेतकऱ्याचे नाव
गाव, तालुका
शेताचा नाव/गट नंबर
पीक प्रकार
नमुना घेतल्याची तारीख

१.३ नमुना कुठे द्यावा?

कृषी विज्ञान केंद्र (KVK)
जिल्हा मृदा परीक्षण प्रयोगशाळा
शासनमान्य खासगी प्रयोगशाळा
ऑनलाइन पोर्टलवरून सुद्धा नोंदणी शक्य

१.४ अहवालानंतर काय करावे?

NPK, सेंद्रिय कर्ब, pH, EC, सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची माहिती मिळते.
त्यावर आधारित खत व्यवस्थापन व जैविक उपायांचा वापर करावा.

३. जैविक व सेंद्रिय खतांचे व्यवस्थापन

शेणखत, गांडूळखत, जीवामृत, घनजीवामृत, पंचगव्य तयार करून ठेवणे.
कंपोस्ट खताचा साठा उन्हाळ्यातच तयार करावा.
शेतात नैसर्गिक खतांचे साठवण व विघटन नीट करावे.

४. पाण्याचे संवर्धन व नियोजन

शेततळे, पाणवठे, आडसरी दुरुस्ती करून गाळ काढावा.
ठिबक सिंचनाचा वापर वाढवावा आणि झाडांना कमी पाण्यात तग धरण्याची सवय लावावी.
मल्चिंग करून जमीन ओली ठेवावी.

५. बियाण्याची निवड व प्रक्रिया

पारंपरिक, स्थानिक व रासायनिक प्रक्रिया न केलेली बियाणे वापरावीत.
बीजामृत वापरून जैविक पद्धतीने बीज प्रक्रिया करावी.

६. किडी व रोग नियंत्रण (जैविक मार्ग)

शेतीतील अवशेष जाळू नये, ते कंपोस्टमध्ये रूपांतरित करावेत.
दशपर्णी अर्क, नीम अर्क, गोमूत्र अर्क यांची उन्हाळ्यात तयारी करावी.
रोगप्रतिकारक जैविक घटकांचा वापर करावा.

७. शेती साहित्याची देखभाल

बैल, हल, नांगर, फवारणी पंप, ठिबक यंत्रणा यांची दुरुस्ती करावी.
बियाण्यासाठी स्वच्छ व हवेशीर भांडी तयार ठेवावीत.

८. मृदा आरोग्य तपासणी

मृदाचे नियमित परीक्षण करून नैसर्गिक खते वापरण्याची योजना तयार करावी.

९. शेती ज्ञान व प्रशिक्षण

नैसर्गिक शेतीविषयक पुस्तके, अभ्यासक्रम वाचावेत.
स्थानिक नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांकडून अनुभव घ्यावा.

वरील माहिती ए. एम. तायडे सर (विषय विशेषज्ञ – कृषी विस्तार, कृषी विज्ञान केंद्र, घातखेड, जि. अमरावती) यांच्या मार्गदर्शनातून साकारलेली आहे. त्यांनी दिलेल्या प्रशिक्षणातून शेतकऱ्यांना नैसर्गिक शेतीची सखोल समज आणि योग्य दिशा मिळाली आहे. त्यांचे मार्गदर्शन शेतीत सकारात्मक बदल घडवण्यासाठी मोलाचे ठरले आहे.